Вайна…Зноў мы вяртаемся да тых страшных гадоў, калі беларускі народ вымушаны быў цярпець смерць і здзекі. Мінула ўжо больш за восемдзесят гадоў з пачатку той страшнай навалы — Вялікай Айчыннай вайны — але герой майго аповеду, Сушчык Сцяпан Гардзеевіч, які дзевяцігадовым дзіцем быў вывезены ў фашысцкі канцлагер, забыць пра вайну не змог на працягу ўсяго свайго жыцця. Такое забыць нельга.
Мы змаглі даведацца пра трагедыю гэтага чалавека тады, калі ён быў яшчэ жывы. Вучні нашай школы часта наведвалі яго дом, і іншы раз ён, хоць і з невялікай ахвотай, але дзяліўся з намі сваімі ўспамінамі. І вось што ён нам расказаў:
— Мне пашанцавала: я нарадзіўся ў вялікай сям’і ў 1934 годзе, у якой было шасцёра дзяцей: пяцёра хлопчыкаў і адна дзяўчынка. Маці мая Васіліна Данілаўна. Бацька, Гардзей Емельянавіч, да вайны працаваў у калгасе.
Вайна не пастукала ў дзверы, яна уварвалася як ураган, як смерч у наша жыццё. Адразу ж двух маіх старэйшых братоў мабілізавалі ў армію. Маці плакала, бацька таксама. Усе ўжо наслухаліся пра немцаў, пра іх здзекі, таму мая сям’я (маці, бацька, я, сястра Каця, браты Якаў і Фёдар) вырашылі ўцячы ў лес, таму што немцы прыйшлі і ў нашу вёску.
У 1943 годзе ў вёску Букча прыбыў карацельны атрад —̶ спецыяльны батальён з ліку крымінальнікаў і фашыстаў. Яны пачалі ланцужком «прачэсваць» лес, адшукваючы партызан. У лесе фашысты натрапілі на мірных жыхароў і забралі ў палон маю сям’ю. На шчасце, мой брат Фёдар і сястра Каця змаглі ўцячы, потым іх узяла да сябе цётка. Сямей, якіх схапілі ў палон з маёй вёскі, было пяць. Прывялі нас у вёску, якая ўжо была спалена немцамі. Пагрузілі ў машыну, дзе на той момант знаходзіліся палонныя з вёскі Дзяржынск, і павезлі да вёскі Тонеж. У вёсцы Тонеж, насупраць бальніцы, па вуліцы Маладзёжная, была выкапана канава. Машына з палоннымі пад’ехала да гэтай канавы, і нам загадалі туды зайсці і сесці на калені. Людзі здагадаліся, што іх будуць расстрэльваць, таму што фашысты рыхтавалі зброю, патроны. Калі б вы толькі пачулі, што там пачало адбывацца! Крык, лямант, плач… І тут раздаўся стрэл у канцы вёскі. Фашысты замітусіліся, мабыць, спужаліся партызан, хуценька пагрузілі ўсіх нас і паехалі далей.
Прывезлі нас на цягніковую станцыю ў вёску Старушкі Петрыкаўскага раёна. Там было шмат мірных жыхароў, якіх рыхтавалі адправіць у Германію. Пачалася пагрузка людзей у таварныя вагоны. Цягнік адправіўся. Мая маці плакала, прыціскала мяне і брата да сябе і ўвесь час паўтарала: «Толькі б не загубіць вас, мае дзеткі, толькі б не загубіць! Нідзе нікуды не адыходзьце ад мяне!». Цягнік ехаў, спыняўся і на гадзіны, і на паўдня, мабыць, дагружалі палонных. Нас не кармілі і не паілі. Некаторыя паміралі і ляжалі на падлозе мёртвымі. А потым былі яшчэ перасадкі. Так мая сям’я і я апынуліся ў нямецкім працоўным лагеры, які быў размешчаны на тэрыторыі былой Заходняй Германіі, у горадзе Нойс.
Ведаеце, я пражыў ужо не адзін дзясятак гадоў. Многае забылася, асабліва забываецца чамусьці добрае. А вось тыя два гады, якія я пражыў у нямецкім лагеры, хоць і было мне толькі дзевяць гадоў, памятаю падрабязна. Дзіцячая памяць захавала тыя пакуты назаўсёды. Не забыў, не магу забыць. Стараюся ўспамінаць рэдка, а забыць не магу. Сярод палонных у лагеры былі і французы, і палякі, і рускія, і беларусы, былі людзі і з нашага раёна, з вёскі Стадолічы, Дзяржынск. Лагер быў абнесены калючай провалакай, па якой праходзіў ток. Стаялі дзве вышкі з вартавымі. Вакол лагера хадзіла варта з аўчаркамі, каб ніхто не ўцёк. А ніхто і не ўцякаў: куды ж уцякаць? Дарослыя хадзілі на працу. Кожны ранак было пастраенне, пасля якога дарослыя ішлі працаваць на завод, поле, да фермера і на іншыя работы. А дзеці ўвесь дзень хадзілі па тэрыторыі лагера. Кармілі толькі два разы: ранкам і ўвечары. Дарослым давалі 300 грамаў хлеба ўдзень, а дзецям — 150 грамаў і «баланду» — гарачую ваду, у якой плавала шкарлупіна з бульбы, буракоў, а часта можна было вылавіць і мыш, і крысу. А хлеб! Хіба той кавалачак можна было назваць хлебам? У хлебе, які быў напалову з апілкамі, можна было знайсці і крышачкі жалудоў, і бульбу, і карэньчыкі. Але дзеці добра ўсвядомілі, што смачнейшы хлеб з бярозавымі апілкамі, а з хваёвымі вельмі горкі, і жывот пасля яго баліць. Ежы не хапала, людзі галадалі. Былі і такія дні, калі вязняў увогуле не кармілі. Многія паміралі ад голаду і інфекцыйных хвароб. Нічога няма страшней, чым голад. У той час здавалася, што памерці ад кулі — гэта значыць пашанцавала, а паміраць галоднай смерцю страшна. Яшчэ памятаю, што ў лагеры былі вельмі маленькія дзеці, такія малыя, што не ўмелі нават размаўляць, мабыць, было тады ім годзік ці два ўсяго. Гэтыя дзеці ўвесь час плакалі, звалі маму, а мы супакойвалі іх як маглі. Немцам не падабаўся плач дзяцей…
І я, і мая сям’я марылі аб тым, што ўсё будзе добра, нас вызваляць. Былі і такія дні, калі кожны з нас чакаў смерці і думаў, што ён не выжыве ў такіх умовах. А вось выжыў жа… Мне часта снілася мая вёсачка Букча, і заўсёды ў маіх снах была ежа: свежае пахучае-пахучае цёпленькае малако і хлеб, які пякла мая маці і клала на стол, а потым ён так прыемна пах, што ад гэтага паху кружылася ў сне галава, і я прачынаўся. І тады думаў: «Якое шчасце быць на волі і ўдоваль наесціся хлеба!». Некалькі разоў я вельмі аслабяваў. У арганізме было такое пачуццё, што ўсё нутро гарэла агнём і вельмі здаўлівала горла: дыхаць не было сіл. Тады бацькі аддавалі мне свой хлеб некалькі дзён запар, каб я крышачку паправіўся, памацнеў. А тых вязняў, якія паміралі, хавалі па некалькі дзясяткаў кожныя тры-чатыры дні ў агульнай яме, якую выкопвалі самі палонныя.
Яшчэ памятаю тое, што ў лагер прывезлі шмат італьянцаў. З імі вельмі жорстка абыходзіліся: жылі яны ў падвалах, кармілі іх горш, чым нас, таму многія з іх паміралі.
Вызвалілі нас вясной 1945 года. Усе былі рады да беспрытомнасці. Крычалі, абдымалі вызваліцеляў. Потым усіх савецкіх палонных адправілі ў горад Дрэздэн, там, каля ракі Эльба, нас чакалі савецкія войскі. Рускія пачалі ўзвешваць вязняў, узвесілі і мяне. Вага майго цела была трынаццаць кілаграмаў.
На працягу некалькіх тыдняў нас адкармлівалі, таму што многія не вынеслі б дарогі, пераезду: кожны дзень давалі ежы больш і больш, дзецям давалі шакалад. Вязні супакоіліся, радаваліся, набіраліся сіл. А потым на цягніках нас пераправілі ў Беларусь.
Мне здавалася, што я нарадзіўся нанава. Закончылася вайна. Я радаваўся жыццю, хаця вайна прынесла шмат няшчасцяў: загінулі на фронце два мае браты, сястра Каця захварэла на кор і памерла, ад брата Якава не было ніякіх вестак. Потым Якаў прыслаў нам пісьмо, што пасля вызвалення лагера яго прызвалі ў Савецкую армію і ён будзе служыць да 1951 года.
Паверце, я ад шчырага сэрца жадаю, каб ніколі ні вы, ні вашы дзеткі не змаглі адчуць, убачыць тое, што бачыў я. Няхай ніколі не паўторыцца вайна! Цаніце і беражыце мір на зямлі!
Пасля размовы са Сцяпанам Гардзеевічам я падумала: «Цудоўны, добры чалавек, пра якога ніхто ў маёй вёсцы не можа сказаць дрэннага слова, таму што ён нікога за сваё жыццё не пакрыўдзіў, працаваў у калгасе да самай пенсіі. А вось жыццё і памяць абпалены страшнай вайной. А можа і добры ён таму, што ведае цану мірнага жыцця? А мы часта і не заўважаем асалоды мірнага шчаслівага жыцця».
Мы выйшлі з хаты Сцяпана Гардзеевіча з такім пачуццём, быццам гэта мы пабывалі ў тым страшным канцлагеры разам з ім. Расхваляваны Сцяпан Гардзеевіч выйшаў нас правесці да самых варот, а потым яшчэ доўга глядзеў нам услед заплаканымі вачыма.
Дзякуй вялікі ўсім, хто змог выстаяць у той страшнай вайне, вытрымаць пакуты дзеля таго, каб мы сёння жылі пад мірным небам. А нам застаецца захаваць гістарычную памяць трагічных старонак вайны, звязаных з лёсам дзяцей, якія вынеслі недзіцячыя пакуты, і берагчы мір на Зямлі.
Ганна Сушчык, вучаніца 10 класа ДУА «Букчанская сярэдняя школа».
