У Лельчыцкім раёне ёсць вёска, якой, мабыць, мала дзе знойдзецца, а мо і больш няма нідзе. Гэта Малыя Ліпляны. Праўда, цяпер яна ўжо называеца вуліцай Зарэчнай вёскі Вялікія Ліпляны, або проста Ліпляны, бо засталося ў ёй усяго 5 жыхароў. У пачатку 70-х гадоў мінулага стагоддзя было яшчэ 36 двароў і больш як 70 жыхароў.
З якога часу існуе гэтая вёска — дакладна невядома, але Вялікія Ліпляны, якія размешчаны на левым беразе ракі Убарць за кіламетр насупраць Малых — вядомы яшчэ с сярэдзіны XVI стагоддзя, з часоў Вялікага княства літоўскага, і лічацца старэйшымі за Лельчыцы. Малыя Ліпляны размешчаны на левым беразе па-над самой ракой на невялікім узвышшы.
У часы паводкі, якая ў тыя часы магла быць з сярэдзіны лістапада да паловы мая, сяло знаходзілася на востраве. Злева рака з разлівам да сяла Ліпляны, амаль на кіламетр, з астатніх бакоў куды ні глянь вада-вада і вада з невялічкімі астраўкамі лазняку ці асінніку. Але, што характэрна, ні ў адной хаце вада не стаяла і за лета ўраджай на агародах паспяваў.
У гэтую вёску ніколі не заходзіў ні грамадскі транспарт, ні «хуткая» дапамога, ні паштовая, ні газавая. Пешаходны мосцік зʼявіўся толькі ў сярэдзіне 70-х, а транспарт даходзіў толькі ў Вялікае Сяло. На правым беразе Убарці да вёскі была дарога, але праехаць па ёй мог толькі грузавы транспарт з вядучымі мастамі ці трактар і толькі ў вялікую засуху ці мароз. Далей за сялом дарогі не было. Асноўным транспартам жыхароў былі ногі і лодкі.
Незвычайным быў і той факт, што ў вёсцы ніколі не існавала школы, крамы, калгаснай фермы ці іншай установы. Былі толькі могілкі і толькі для жыхароў сяла. У Малых Ліплянах налічвалася больш як у іншых вёсках лодак і больш чым дзе разводзілася гусей. Гусь, прыгатаваны ў печы ў розных відах, быў візітнай карткай сяла, і менавіта з гусямі была звязана наступная гісторыя, праз якую жыхароў вёскі пачалі дражніць брытанамі.
Вясна ў той год выдалася халоднай і адна жанчына пасадзіла гуску на яйкі пад печ, што рабіла не толькі яна. Яйкі, вядома ж, былі лічаныя і складалі недакладны лік, звычайна 9 або 11. Мужа ў яе не было, але быў сын-падлетак. На той грэх у Вялікае Сяло прывезлі кіно, якое ён ніколі не бачыў.
Грошай у жанчыны не было і яна сказала, што будзеш хадзіць у кіно калі заробіш сам. А дзе ён мог зарабіць, калі навокал адна вада, а ў кіно вельмі хацелася.
І калі маці выйшла з хаты, ён украў з-пад гусыні яйка, здаў загатавіцелю — і такі трапіў у кіно. Каб маці не даведалася, падлетак, прышоўшы з клуба, прагнаў у начы буслоў з кубла на дубе, забраў іх яйка і ціхенька падклаў пад гуску.
Праз пэўны час пачалі выводзіцца гусяняты. Жанчына ў той час пекла аладкі ў печы і складвала на нізенькі заслон. Раптам з-пад печы выйшла нешта цыбатае, насатае, падыйшло да заслона і пачало дзяўбаць аладкі. Жанчына спужалася, пабегла да суседзяў і стала расказваць, што ў яе з гусянятамі вывеўся нейкі брытан, ды аладкі з лаўкі глыць ды глыць.
Вестка хутка абляцела сяло і наваколле, а жыхароў вёскі пачалі дражніць «брытанамі».
Другая гісторыя таксама звязана з гусямі. У сяле жылі два браты — Васіль і Лявонцій, і як усе трымалі гусей, і калі гусяняты крыху падраслі пад наглядам гускі і гусака, выпусцілі іх на раку. Хутка яны заўважылі, што не хапае гусянят. Высветлілася і магчымая прычына. Нехта з вудароў у Дзедавым Кадаўбе (віры) цягнуў вялізнага сома, але той парваў вуду. Браты натапталі комляй уюноў, злавілі пад страхой верабʼя, абскублі, абсмалілі і пайшлі ў Дзедаў Кадаўб ставіць старожнія. Васіль паставіў на ўюна, Лявонцій на верабʼя. Доўга чакаць не прышлося. Як только добра сцямнела Васілёва пругло ляснула аб воду. Сом ухапіў прынаду. Барацьба была цяжкай, але Васіль пачаў перамагаць. Ён цягнуў сома да берага і прыгаворваў: «Хопіць табе воду муціць сваімі доўгімі вусішчамі, досыць гусянят хапаць, хвастом сваім круціць, закруцішся ты ў мяне на патэльні. Зварым з братам юшку з галавы і хваста каб у ёй лыжка стаяла, будзе і куму і свату. Жонцы ж астаўлю аднаго хрыбта. Яна мяне грызе кожны дзень, дык няхай грызе косткі».
Падцягнуў ён сома да самага берага і хацеў за яго ўзяцца. Але ж ці сом пачуў, што з ім будзе і вельмі захацеў жыць, ці Васіль мала яго змучыў, ударыў хвастом, кручок зламаўся і сом уцёк. Васіль жа бразнуўся на спіну і на нейкую хвіліну страціў прытомнаць. Ачуняўшы стаў зваць брата: «Лявонцій, го Лявонцій! Хадзі памачы мне грудзі, бо мне нешта нядобра стала»!
Не пашанцавала і другому рыбаку. Паплыў дзед Міхайла на возера Торцін лавіць шчупакоў на дарожку. Гэта падобна на цяперашні тролінг. Бляшна ў яго была самаробная, з алюмінявай ложкі. Але тады брала і на такую. На самым шырокім і глыбокім плёсе ў Міхайла ўзяла вялізная шчука. Шнур быў прывязаны да чоўна, а сцізорыка ў яго не было каб адрэзаць і адчапіцца. Саўладаць з ёю дзед не змог і шчука цягала човен па плёсу мо хвілін 15. Там былі і іншыя рыбаловы, хто з вудкай, хто са спінінгам і ўбачылі дзіва: човен плыве кармою наперад. А ў чоўне чалавек сядзіць і крычыць: «Ратуйце, людзі! Я ж плавць ня умею!»
Такая была асаблівасць ліплянцаў. Усё жыццё на вадзе, а плаваць умелі толькі на лодцы ці на чоўне, а без іх як сякера без тапарышча. Зразумеўшы ў чым справа пачалі кідаць бляшну спінінга каб зачапіць за човен. Нарэшце гэта ўдалося. Дзед адпускаў запас шнура і човен паціху падцяглі да берага. Міхайла выскачыў на бераг, упаў на колені, пачаў хрысціцца, маліцца, а потым цалаваць выратавальніка. Шчуку ўсе ж такі выцяглі на бераг. Дзед ад яе адмовіўся, кажучы: каб людзі добрыя не дапамаглі гэта ж смерць мая была. Была тая шчука 12 кілаграмаў. Больш у Торцін Міхайла ні нагой.
Яшчэ адна цікавая гісторыя адбылася гадоў 10 таму, але не з ліплянцам, а з ліплянскім зяцем Анатолем — маім лепшым сябрам і кумам па сумяшчальніцтве.
Вырашылі мы палавіць шчук у возеры Крывое, якое размешчана ніжэй вёскі кіламетра за два. Па над возерам таксама ідзе доўгі і высокі груд, але мясцовыя рыбакі там ніколі не начуюць. Кажуць, што там у начы нешта пужае. І на гэта былі падставы. Мы пра гэта ці забылі, ці не звярнулі увагі. Ды і колькі той ночы ў пачатку чэрвеня?
Прыехелі на лодцы пад вечар каб ніхто не ўбачыў дзе мы паставім старожнія. Кум паставіў свае па над адным берагам, я па над другім. Было ціха, цёпла, на цёмным небе блішчалі зоркі. Недзе блізка расцвіла чаромха і даносіла да нас свой водар, салавей распачынаў сваю песню. Лепата ды й годзе! Праз некаторы час каля кумавых старожніх нешта пляснулася, мо качка села ці шчука ўзялася і вырываецца. Кум вырашыў праверыць старожнюю і паплыў да таго берага. Даволі хутка ён вярнуўся, якісці ўзрушаны і збянтэжаны. Я спытаў што здарылася? Ён сказаў, што бачыў чорта, менавіта такога як малююць, з рагамі, вялікімі вушамі і вачыма, і з казлінай пысай. Ён плыў яму насустрач і кум бачыў толькі галаву.
Параўняўшыся з лодкаю чорт чмыхнуў і знік у чароце. Я пасвяціў ліхтарыкам у той бок і раптам адтуль раздаўся моцны жудасны дзікі роў. Нехта другі мог і самлець, але мы ўсё жыццё блукалі па лесе і па рэчцы, і вырашылі, што гэта казёл, самец казы. Я дадаў, што гэта таксама мяне нешта пужала ў канцы Торціна, дзе Карней зімою ўтапіўся. Казёл нас пужаў ці чорт невядома, бо хто ж ведае як чорт раве? Ды што і казаць. Палессе ёсць Палессе і ніхто яго яшчэ добра не вывучыў. Начаваць у Крывым нам расхацелася. Рыбы мы тады злавілі мала, але рыбалка тая ў памяці засталася назаўсёды.
P. S.
Брытан — (невызначанае, непераводнае дыялектнае). У тэскце практычна нешта незвычайнае, худое, цыбатае, прыкладна тое што і апудала — нязграбнае, непрыемнае, крыху страшнае. Жыхары Лельчыцкага раёна ўсіх ліплянцаў (жыхароў вёскі Ліпляны) называюць «Брытанамі», а саму вёску — Брытаніяй, можа таму, што вёска щ часы разліваў ракі пэўны час застаецца на востравах як Брытанія.
Пругло (дыялектнае) — вудзілішча.
Старожнія — від вудзільна з бярозавай палкі, шнура і жыўца.
Вудары — рыбаловы з вудкай.
Дарожка — шнур з бляшной цягаць за чоўнем у дарожку на вясле, тое ж што тролінг на лодцы за маторам.
Комля, або таптуха — старажытная прылада для лоўлі ўюноў. Зроблена з тонкіх пруткоў або густой сеткі ў выглядзе трохкутніка.
Злоўлены, абскублены і падсмажаны варабей або іншая птушка выкарыстоўвалася ў якасці нажыўкі і не толькі у Беларусі, але і ў краінах Паўднёвай Амерыкі.
Наконт «Чорта». Рыбацкіх і паляўнічых прыгод тысячы, але пра «Чорта» мабыць адна.
Аляксандр МАСКАЛЕВІЧ.
